✍️ دکتر افشین صفرنیا
آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای روانشناسان، چه در ایران و چه در سایر کشورها، با هدف تعیین حداقل استانداردهای لازم برای ورود ایمن و علمی به حرفه روانشناسی طراحی و برگزار می‌شوند. این آزمون‌ها ابزار سنجش کفایت هستند، نه وسیله‌ای برای رتبه‌بندی یا معرفی «برترین‌ها».
با این حال، گاه دیده می‌شود که نتایج چنین آزمون‌هایی به شکل دیگری تفسیر یا استفاده می‌شود؛ یعنی به جای تأکید بر «احراز صلاحیت»، بر معرفی «برترین‌ها» تمرکز می‌شود. این رویکرد، از منظر علمی، اخلاقی و حرفه‌ای، چالش‌هایی جدی در پی دارد.
۱. تفاوت میان صلاحیت حرفه‌ای و برترین بودن
صلاحیت حرفه‌ای یعنی داشتن حداقل دانش، مهارت و تعهد اخلاقی برای ارائه خدمات روانشناسی به جامعه.
برترین بودن مفهومی نسبی و مقایسه‌ای است که به رتبه‌بندی افراد بر اساس نمره آزمون وابسته است.
در حالی‌که آزمون صلاحیت اساساً برای ارزیابی «حداقل استانداردها» طراحی شده است، نه برای مقایسه یا ارزش‌گذاری افراد.
۲. ملاحظات اخلاقی بین‌المللی (APA)
در کد اخلاق APA (2017) اصولی همچون عدالت (Justice) و استانداردهای ارزیابی (Assessment) تأکید می‌کنند که:
همه افراد باید از دسترسی برابر به دستاوردهای روانشناسی بهره‌مند شوند.
روانشناسان باید از آزمون‌ها فقط در چارچوب اهداف معتبر و طراحی‌شده آن‌ها استفاده کنند.
بنابراین، استفاده از نتایج آزمون صلاحیت برای رتبه‌بندی، نوعی تفسیر نادرست و فراتر از اعتبار آزمون محسوب می‌شود.
۳. مغایرت با نظامنامه اخلاق حرفه‌ای ایران
در نظامنامه اخلاق حرفه‌ای سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران نیز بر اصول زیر تأکید شده است:
عدالت و انصاف: ارائه خدمات و داوری حرفه‌ای باید بدون تبعیض باشد.
پرهیز از آسیب اجتماعی: روانشناسان باید از هر اقدامی که منجر به رقابت ناسالم یا دلسردی همکاران شود، پرهیز کنند.
معرفی «برترین‌ها» در آزمون صلاحیت می‌تواند موجب کاهش اعتماد به نفس برخی روانشناسان، شکل‌گیری رقابت ناسالم و حتی آسیب اجتماعی شود.
۴. پیامدهای حرفه‌ای و اجتماعی
ایجاد فضای رقابتی به جای هم‌افزایی و همکاری.
کاهش انگیزه برای ارتقای کیفیت خدمات و تمرکز بر رتبه ظاهری.
مخدوش شدن جایگاه اصلی آزمون‌های صلاحیت.
شکل‌گیری تصور نادرست در جامعه مبنی بر اینکه برخی روانشناسان «ارزشمندتر» از دیگران هستند صرفاً به دلیل نمره بالاتر.
در نهایت آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای روانشناسان باید صرفاً به عنوان ابزار سنجش کفایت و احراز حداقل استانداردها باقی بمانند. معرفی «برترین‌ها» بر اساس این آزمون‌ها، مغایر با:
اصل عدالت (Justice) در کد اخلاق APA
اصول عدالت، انصاف و پرهیز از آسیب اجتماعی در نظامنامه اخلاق حرفه‌ای ایران
است و می‌تواند به اعتماد عمومی نسبت به حرفه روانشناسی آسیب وارد کند.
انتظار می‌رود که روانشناسان، همان‌طور که در برابر خطاهای حرفه‌های دیگر روشنگری می‌کنند، در این زمینه نیز آگاه‌سازی کنند و به ارتقای فرهنگ علمی، اجتماعی و حرفه‌ای یاری رسانند؛ نه اینکه خود گرفتار چرخه نادرست «برتری‌سازی» شوند.

اصل عدالت در APA

Psychologists recognize that fairness and justice entitle all persons to access and benefit from the contributions of psychology and to equal quality in the processes, procedures, and services being conducted by psychologists."
(General Principles – Principle D: Justice)
روانشناسان اذعان دارند که انصاف و عدالت، همه افراد را مستحق دسترسی و بهره‌مندی از دستاوردهای روانشناسی و کیفیت برابر در فرآیندها، رویه‌ها و خدماتی که توسط روانشناسان ارائه می‌شود، می‌کند. (بخش اصول کلی - اصل د: عدالت)